Punjab News: ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ (ਏ.ਐਸ.ਆਈ.) ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ (2013-2023) ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਿਰਾਸਤੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਲ 33 ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ‘ਤੇ 22.80 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ (22,80,23,606 ਰੁਪਏ) ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਤਹਿਤ ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਬਠਿੰਡਾ ਕਿਲ੍ਹਾ (6.09 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ), ਫਿਲੌਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਿਲ੍ਹੇ (2.09 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ) ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ-ਸਰਾਏ (2.03 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ) ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪੈਸਾ ਖਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਵਰਗੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ‘ਤੇ 18.98 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਲੰਧਰ (8) ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ (6) ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ 33 ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ, 13 ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਹਨ, ਜਦੋਕਿ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਇਕ ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਲਾਪਤਾ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲਾਪਤਾ ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਨੂੰ ‘ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਪੂਰਬ ਵੱਲ (ਲਾਪਤਾ) (ਢੰਡਾਰੀ ਕਲਾਂ)’ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸੁਭਾਸ਼ ਪਰਿਹਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦਰਮਿਆਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇ 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਸਮਾਰਕ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਸ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, ’’ਬੇਸ਼ੱਕ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ‘ਤੇ 22.80 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਮਾਰਕ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਖਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਵਰਗੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ, ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਵਲੋਂ ਆਗਰਾ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤਕ ਹਰ ਕੋਸ (4.17 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ‘ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਬਜ਼ਿਆਂ, ਨਾਜਾਇਜ਼ ਉਸਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਖਰੀ ਕੋਸ ਮੀਨਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰਾਜਾ ਤਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।’’
ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੀਐਚ.ਡੀ. ਸਕਾਲਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰੇਣੂ ਠਾਕੁਰ ਵੱਲੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏ ਬਿਨਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਸਖਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਹ ਖੋਜ ਪੱਤਰ 2023 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਹੈਰੀਟੇਜ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਚੁਣੀਆਂ ਗਈਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਵਿਚ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਚ ਸਰਾਏ ਅਮਾਨਤ ਖਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਲਾਨੌਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਖ਼ਤ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਥੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਬੁਲ-ਫਤ ਜਲਾਲ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ ਦੀ 14 ਫਰਵਰੀ, 1556 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਾਏ ਅਮਾਨਤ ਖਾਂ ਤਰਨ ਤਾਰਨ-ਅਟਾਰੀ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਚਮਕਦਾਰ ਟਾਈਲ ਸਜਾਵਟ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਠਾਕੁਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਰਾਏ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਹੁਣ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਵਲੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਾਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਨਾਲ ਮਕਾਨ ਵੀ ਬਣਾਏ। ਮਸਜਿਦ ਇਕ ਉੱਚੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਅਤੇ ਧਾਤੂ ਦੀ ਵਾੜ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਖਤਰਨਾਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਢਾਂਚੇ ਅਸਥਿਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਰਾਏ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਵਲੋਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ”।
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਾਮੇਈ ਅਥੋਇਲੂ ਕਾਬੁਈ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸਾਡੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਘਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਇਕ ਹੌਲੀ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਟਾਫ ਦੀ ਤਾਕਤ ‘ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ 100 ਤੋਂ ਘੱਟ ਲੋਕ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਪਣੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ ਹਨ, ਜੋ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਸਾਡੀ ਸੇਧ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ”।
ਪੰਜਾਬ ਹਿਸਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਯਾਦਗਾਰ ਤਖ਼ਤ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ‘ਤਖ਼ਤ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ…. ਸਮਾਰਕ ਕਾਲਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਰਕ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਏ.ਐਸ.ਆਈ. ਦੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਰਕ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਲਾਨੌਰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਅਕਬਰਨਾਮਾ 17 ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸਥਾਨ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅਕਬਰ ਦੀ 18 ਵੀਂ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਇਕ ਹਲਚਲ ਵਾਲਾ ਮੁਗਲ ਸ਼ਹਿਰ, ਮੁਗ਼ਲ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ, ਅੱਜ ਸਿਰਫ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਨਤਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਂਫਲਿਟ ਜਾਰੀ ਕਰਨਾ, ਨਾਟਕਾਂ, ਵਰਕਸ਼ਾਪਾਂ, ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ”।
